آگاهی فرگشت و داروینیسم
مشخصات کتاب:
- عنوان: ماهی درون شما
- نویسنده: نیل شوبین
- مترجم: نیلوفر فشنگساز
- ناشر: خانه زیست شناسی
- نوبت چاپ: اول/ ۱۳۹۲
معمولا روش کار دیرینه‌شناس‌ها این‌طوری است که به جست‌وجوی سنگواره می‌روند. وقتی سنگواره‌ای پیدا کردند آن را به آزمایشگاه می‌برند و گاهی سال‌ها طول می‌کشد تا بتوانند جزئیات آناتومی سنگواره‌ای که کشف کرده‌اند، شناسایی کنند.
وقتی این شناسایی‌ها تمام شد، جزئیات مختلفی که از دل سنگواره استنتاج کرده‌اند با سنگواره‌ها و موجودات زنده دیگر مقایسه می‌کنند و درباره شباهت‌ها و تفاوت‌های آنها صحبت می‌کنند و گاهی به این نتیجه می‌رسند که با توجه به شواهد سنگواره‌ای چند ساختار آناتومیک در چند جاندار مختلف، منشأ فرگشتی یکسانی دارند؛ یعنی از یک نیای مشترک فرگشت یافته و هرچند اصلشان یکی بوده، طی فرگشت صورت‌هایی نسبتا متفاوت پذیرفته‌اند.
مثلا استخوان‌های کوچک گوش میانی (سندانی، چکشی و رکابی) در پستانداران با استخوان‌های مفصل آرواره مهره‌داران دیگر یکی هستند. دنیای جنین‌شناس‌ها خیلی متفاوت است. جنین‌شناس‌ها به الگوهای تکوین (رشد جنینی) موجودات مختلف توجه می‌کنند و سعی می‌کنند شباهت‌ها و تفاوت‌های میان آنها را توضیح دهند.
معمولا یکی از ابزارهای جنین‌شناس‌ها برای اینکه متوجه شوند تکوین موجودات مختلف چطور رخ می‌دهد، دستکاری ژن‌هاست. ژن‌های موجودات زنده مختلف با یکدیگر شباهت زیادی دارند، گرچه در حد چند نوکلئوتید ممکن است تفاوت‌هایی هم داشته باشند؛ اما این تفاوت آن‌قدر کم است که می‌توان ژن‌های مگس سرکه یا فرآورده‌های پروتئینی آنها را که مثلا مسؤول ساخت طناب عصبی در این حشره هستند به جنین یک مهره‌دار تزریق کرد و نتیجه این آزمایش ساخت دستگاه عصبی کاملا طبیعی در جنین مهره‌دار خواهد بود.
جنین‌شناس‌ها با انجام آزمایش‌هایی از این دست یا مثلا دستکاری ژن‌های مشابه در چند جانور مختلف، می‌توانند حدس‌های جالبی درباره یکسان بودن بعضی اندام‌ها و ساختارهای موجودات مختلف بزنند و به نتایجی مشابه نتایج دیرینه‌شناس‌ها برسند. از جمله یکسان بودن استخوان‌های گوش میانی پستانداران با مفصل آرواره مهره‌داران دیگر از همین راه به خوبی اثبات می‌شود.
این روزها دیرینه‌شناس‌هایی پیدا می‌شوند که وقتی از روی سنگواره‌ها درباره شباهت دو ساختار آناتومیک به نتایجی می‌رسند، سعی می‌کنند با پژوهش‌های جنین‌شناسی نیز نتایج خود را تأیید کنند؛ همین‌طور جنین‌شناس‌هایی هستندکه متقابلاً یافته‌های خود را با شواهد سنگواره‌ای می‌سنجند.
نیل شوبین (Neil Shubin) یکی از زیست‌شناسان مورد علاقه من است. در تمام طول دوران تحصیلم مقالات نیل را به عنوان مرجعی درجه یک مطالعه می‌کردم و سر کلاس‌های درسی می‌بردم تا به همشاگردی‌ها و استادانم نشان دهم؛ زیرا نیل شوبین جایی از زیست‌شناسی ایستاده است که هر زیست‌شناس علاقه‌مند به فرگشت دوست دارد آنجا باشد: جایی میان عالم دیرینه‌شناسی و زیست‌شناسی تکوینی [یا همان جنین‌شناسی]. نیل شوبین استاد دیرینه‌شناسی، آناتومی و زیست‌شناسی دانشگاه شیکاگو است و در دانشگاه‌های کلمبیا، هاروارد و برکلی تحصیل کرده است.
یکــی از کتاب‌هــای خوب نیــل «Your Inner Fish» نام دارد. این کتاب با تکیه بر کشفیات اخیر دنیای دیرینه‌شناسی و البته نتایج به دست آمده از پژوهش‌های جنین‌شناسی و ژنتیک، حرف‌های خیلی جالبی درباره شباهت‌های بنیادی همه مهره‌داران-از ماهی‌ها بگیرید تا پستانداران-می‌زند و به سؤالات خیلی جالبی درباره جنین‌شناسی و فرگشت پستانداران پاسخ می‌دهد.
مثلاً این سؤال که چرا جنین پستانداران مثل ماهی‌ها آب‌شش دارد؟ یا چرا ژن‌های مشابهی مسؤول الگوسازی و تکوین اندام‌های حرکتی-دست و پا-در مهره‌داران خشکی‌زی و نیز باله ماهی‌ها هستند. از آن جالب‌تر اینکه نیل با تکیه بر دانش وسیعی که در دنیای دیرینه‌شناسی و جنین‌شناسی دارد، تمام این پرسش‌ها را به کمک پژوهش‌هایی که در این سال‌ها توسط خودش یا همکارانش انجام شده‌اند پاسخ می‌دهد و مطالعه کتاب او نه تنها باعث افزایش اطلاعات عمومی نسبت به آناتومی و جنین‌شناسی و فرگشت مهره‌داران می‌شود بلکه به‌طور ضمنی یک روش تحقیق درست‌و‌حسابی و منطقی هم آموزش می‌دهد.
این کتاب نیل شوبین جزء کتاب‌هایی است که من همیشه به شاگردان المپیادی و دوستان دانشجو پیشنهاد می‌کنم مطالعه کنند؛ به ویژه برای ما که عادت کرده‌ایم در چارچوب‌های تعریف‌شده آکادمیک خودمان را محدود کنیم و کمتر پیش می‌آید به موضوعات بین رشته‌ای توجه کنیم. به علاوه بچه‌های المپیادی که اغلب کشش مطالعه مقالات پژوهشی تخصصی را ندارند، خیلی راحت‌تر می‌توانند با کتابی که یک دانشمند به زبان خیلی ساده و برای عموم مردم نگاشته، ارتباط برقرار کنند.
اما خبر خیلی خوب این است که «انتشارات خانه زیست‌شناسی» ترجمه‌‌ای پیراسته و آراسته از این کتاب منتشر کرده که چند هفته‌ای است روی میز کتاب‌فروشی‌ها دست‌یافتنی شده است. زحمت این ترجمه را خانم نیلوفر فشنگساز کشیده‌اند که از همکاران خوب ما در مجله نجوم هستند.
البته علاقه و تخصص خانم فشنگساز بیشتر زیست‌شناسی ستاره‌ای است و از این رو دوست خوب و بزرگوارم، آقای دکتر فرید سمسارها زحمت ویراستاری علمی کتاب را کشیده‌اند نتیجه کار وقتی به دست من رسید-که پیش‌تر نسخه انگلیسی کتاب را خوانده‌بودم-از شدت هیجان یک روز کامل آب و غذا را فراموش کردم و از ترجمه خوب و البته چاپ تروتمیز کتاب لذت بردم. این کتاب در ۲۱۶ صفحه با چاپ دو رنگ و قیمت ۱۴۰۰۰ تومان منتشر شده و روی جلدش هم تصویری از یک مهره‌دار خشکی‌زی خیلی ابتدایی چاپ شده که هنوز اندام‌های حرکتی‌اش فرق زیادی با باله ماهی پیدا نکرده‌است.
اما خبر جالب هم درباره انعکاس ترجمه این کتاب در مطبوعات و دنیای آکادمیک غرب است. مسأله اینجاست که خبر انتشار ترجمه این کتاب در ایران (که با اجازه ناشر اصلی و خود نویسنده انجام شده) با تصویری که رسانه‌های غربی از ما ساخته‌اند آن‌قدر متباین است که یکی از نویسندگان مجله ساینتیفیک آمریکن دو هفته پیش با تعجب در وبلاگ این مجله این خبر را منتشر کرد و بازتاب آن در شبکه‌های اجتماعی مثل فیس‌بوک و گوگل‌پلاس نیز با تعجب فراوان بسیاری از دیرینه‌شناسان و زیست‌شناسان فرگشتی همراه شد.