درباره منشا فرهنگ، قسمت اول

توانایی مغز انسان‏های اولیه چقدر بوده است؟چه زمانی زبان به وجود آمد؟ چه خصایلی انسان‏ اندیشمند را از انسان‏‌های دیگر متمایز می‏‌کنند؟ با تکیه بر تعداد قابل توجه پژوهش‏های جدید، از این پس این امکان وجود دارد که بتوان موضوع پیدایش فرهنگ را در بین انسان‏ها تشریح کرد.

چرا من پدرم را خوردم نام کتابی است اثر روی لویس‏ ( Roy Lewis )که ماجرایش به صدها هزار سال پیش،یعنی دورهء پیش از تاریخ برمی‏گردد.

در این کتاب،ادوارد،یک انسان عصر پارینه سنگی‏،تمام تلاش‏‌اش این بود که به اختراعات‏ و کشفیات جدید دست پیدا کند و در مقابل چشمان متعجب خانواده خود از پیشرفت حمایت و دفاع نماید. زمانی که او به کنترل آتش و به کارگیری آن مشغول می‏‌شود،برادرش وانیا، یک انسان‌نمای صادق ولی محافظ‌ه‏کار به او اخطار می‏‌کند و از این پس یک اختلاف عمیق بین این‏ دو برادر به وجود می‌آید.

ادوارد از منافع متعدد آتش سخن می‏‌گوید: با آتش می‏‌توان گوشت را پخت، خود را گرم کرد، پشه‏‌ها را دور کرد و به کمک آن از خود در مقابل حیوانات درنده دفاع کرد.

و در مقابل وانیا به او خطرات آن را گوشزد می‏‌کند:سوزاندن، خصوصا خطر بزرگ‏ آتش سوزی جنگل، تمایل به رام کردن آتش.(کنترل کردن آتش) و انجام یک سلسله اعمال‏ جادوگرانه به کمک آن و…«واقع‏‌بین باشیم، و به همان سنگ تراشیده اکتفا کنیم»، او این سخنان‏ را به برادرش می‏‌گوید.

اما در مقابل پیشرفت‏‌های سریع انسان شدن او از جمله‌ی معروف خود استفاده می‏‌کند: «برگردیم به جنگل».

فرزندان متحیرش از او می‏‌پرسند چرا تنها به تراشیدن سنگ بسنده‏ نمی‏‌کنیم، چرا بایستی دائما چیزهای جدید را یاد گرفت، اختراع کرد، پیشرفت کرد، جلو رفت، به دنبال راه‏‌های پیشرفت انسان شدن بود. ادوارد در یک روز خوب و دلچسب در پاسخ به این‏ سؤالات چنین می‏گوید:«صبر کنید و ببینید».

کتاب داستان آ-لویس حاوی یک پاسخ خنده‏‌دار به یک معمای بزرگ علمی است، و آن‏ سؤال این است: منشأ انسان.

کی،چگونه و چرا یک انسا‌ن‏‌نما که در جنگل‏‌های آفریقا زندگی‏ می‏‌کرد ناگهان به فکر ساختن ابزار، اختراع، زبان و بالأخره هنر، مذهب، قوانین اجتماعی‏ پرداخت و به یک نوع کاملا خاص تبدیل گشت؟

با بهره‏‌گیری از بایگانی باستان‏‌شناسی، استخوان‏‌های فسیل شده، ابزارهای سنگی تراشیده، آثار اجاق، قبرستان و نقاشی‏‌های صخره‏‌ها و تعیین قدمت هرچه دقیق‏‌تر آن‏ها، امکان دوباره‏‌سازی خطوط اصلی تبار انسانی و چگونگی‏ انسان شدن به وجود آمده است.

اما این داده‏‌ها چیز زیادی درباره توانایی مغز انسان پیش از تاریخ در اختیار قرار نمی‏‌دهد. درباره فرهنگ آن‏‌ها،چه می‏‌توان گفت و یا چه تصوری می‏توان داشت؟ چرا، مثلا یک خلا دو میلیون ساله بین اولین ابزارها و اولین آثار هنری وجود دارد؟ یا این که اندیشه نمادین و زبان در چه زمانی پیدا شد؟

داده‏‌های جدید باستا‌ن‏‌شناسی شناختی، روان‏شناسی تکامل‏‌گرایانه‏ ،نژادشناسی،علوم مربوط به روان امکان صورت‏‌بندی داستان پیدایش فرهنگ را در تاریخ انسان فراهم کرده‏‌اند.

استرال اپیتک‏‌ها (Australopithecus) چه کسانی بودند؟ مشخصه‏‌های مهم پیش از تاریخ انسان در سه دوره‏ به وجود آمده‏‌اند: ابتدا، استرال اپیتک‏‌ها (انسان‏‌نماها)هستند که از میمون‏‌های بزرگ دوپا که در آفریقا بین چهار تا یک میلیون سال پیش زندگی می‏کرده‏‌اند،جدا شده‏‌اند.

دومین مرحله به ظهور نوع انسان‏(هومو Homo) در حدود دو میلیون سال پیش مربوط می‏‌شود. حجم‏ جمجمه این نوع رشد تعجب‏‌آوری کرده و در طول ۵.۱  میلیون سال به سه برابر افزایش یافته‏ است. این نمونه به ساخت ابزار روی آورده است. تا این که بالاخره انسان اندیشمند(هومو ساپین)  در حدود ۱۵۰ هزار سال پیش ظاهر می‏‌شود.

با پیدایش این انسان بود که حدود ۴۰ هزار سال پیش یک مهبانگ‏ واقعی فرهنگی به وقوع‏ پیوست که نتیجه آن پیدایش هنر، قبرستان‏‌ها و آیین‏‌های مقدس بود.

اما برای این که بفهمیم چه اتفاقی افتاده است، تاریخ را از ابتدا یک‏بار دیگر مرور می‏‌کنیم.

تاریخ انسان از آفریقا حدود ۴ تا ۵ میلیون سال پیش تا پیدایش استرال اپتیک‏‌ها آغاز می‏‌گردد. این کشف بزرگ را مدیون پیش از تاریخ‏‌شناس بزرگ، ریموند دارت هستیم‏ (۱۸۹۳-۱۹۸۸). او در سال ۱۹۲۴ موفق به کشف یک فسیل متعلق به یک کودک با هیبت بسیار خاص در آفریقا گردید. جمجمه این کودک، معروف به«کودک تئنگ» هم شبیه به میمون بود و هم شبیه به انسان. ابتدا به نظر می‏‌رسید که همان«حلقه گمشده»بین اجداد انسان و میمون‏‌های بزرگ‏ باشد.

دارت این نمونه را استرال اپیتکوس(یا استرالوپیتکوس، انسان‏‌نما)نام نهاد. اما تاریخ و شیوه زندگی انسان‏‌نماها به درستی بعد از سال‏‌های ۱۹۶۰ با فسیل‏‌های به دست آمده توسط خانواده لیکی از منطقه دریاچه‏‌های بزرگ شرق آفریقا و سپس فسیل لوسی توسط گروه ایوکوپنس، موریس‏ تایب، ژان کالب و دونالد جوهانسون، در سال ۱۹۷۴ آغاز می‏‌گردد.

بالاخره با این کشف اخیر بود که مطالعه انواع جدید انسان‏‌نماها در آفریقای جنوبی، چاد و اتیوپی از اواسط دهه ۱۹۹۰ مورد توجه بیشتر قرار گرفت و دنبال شد.

در ظاهر، این دسته از انسان‏‌نماها به میمون‏‌های بزرگ شبیه هستند. حجم جمجمه استرالوپیتکوس عفاری (مانند لوسی)۴۰۰ سانتی‏متر مکعب (کمی بیشتر از یک شامپانزه) ولی‏ ساختار آن‏ها متفاوت بوده است.

سوراخ اکسی پیتال در انسان‏‌نماها(جایی که ستون فقرات در زیر جمجمه از آن عبور می‏کند) کمی به طرف جلو تمایل دارد، چیزی که نشانه راه رفتن روی‏ دوپا است. طول قد آن‏ها حدود ۴۰.۱  متر در بین مردان و۱۵.۱ در بین زنان بوده است.

موضوع دوریختی جنسیتی(تفاوت مهم و بزرگ بین بدن مرد و زن) یک نشانه جالب از آداب جنسی آن‏‌هاست. در حقیقت در بین نخستی‏‌ها، از جمله گوریل یا بابون‏‌های هامادریاس، یک دوریختی با اعمال و رفتار مشخص مرتبط با حرم‏سرا دیده می‏شود: نرها با یکدیگر به نبرد می‏‌پردازند، در نهایت قوی‏‌ترین آن‏‌ها مالک یک گروه از ماده‏‌ها می‏‌شود.

در مقابل در بین‏ نمونه‏‌های تک همسر مثل ژیبون یا در بین بعضی از انواع که داری بی‏‌نظمی در روابط جنسی‏ می‏‌باشند،مانند شامپانزه‏‌ها، دوریختی کمتر به چشم می‏‌خورد.

تصور ما بر این است که استرال اپیتک‏‌ها مانند میمون‏‌های بزرگ امروزی در گروه‏های‏ کوچک(حدود ۱۰ نفر) یک سرزمین معین را تحت اشغال داشته‏‌اند و احتمالا جنگل‏‌های‏ حاره‏‌ای را برای زندگی در چمن‏‌زارهای درخت‏دار در حاشیه دریاچه‏‌ها و رودخانه‏‌ها ترک کرده‏‌اند.

مواد غذایی آن‏‌ها از طریق گردآوری میوه‏‌ها و گیاهان مختلف و شکار پستانداران کوچک‏ تأمین می‏‌شده است. اما آیا می‏‌دانیم امکانات شناختی آ‌ن‏ها به چه میزان و چقدر بوده است؟

امروزه پذیرفته‏‌ایم که استرال اپیتک‏‌ها(همان استرالوپیتکوس‌ها) با شامپانزده‏‌ها قابل مقایسه می‏‌باشند. هر دو دارای جد مشترک‏‌اند که بین ۵ تا ۷ میلیون سال پیش، یا به عبارت ساده‏‌تر،یک میلیون سال قبل از پیدایش‏ استرال اپیتک‏‌ها زندگی می‏کرده‏‌اند.

میمون‏‌شناس معروف، جن گودال، یکی از اولین افرادی است که به مشاهده شامپانزه‏‌ها در وضعیت آزاد در جنگل‏‌های تانزانیا پرداخته است. پیش از تاریخ‏‌شناس معروف، لویی لیکی‏ مشوق او برای انجام چنین مطالعاتی بوده است، تا این که بتوان شیوه زندگی استرال اپیتک‏‌ها را بهتر فهمید.

مطالعات گودال و تمامی اکیپ‏‌هایی که این کار را دنبال کرده‏‌اند نشان داد که شامپانزه‏‌ها از مقداری هوش و استعداد فنی بهره‏‌مندهستند.

آن‏ها به ساخت تخت‏‌هایی از جنس شاخ و برگ‏ درختان برای خواب مبادرت می‏‌ورزیده و از چوب‏‌های کوچک برای شکار موریانه استفاده‏ کرده و گردو را با قرار دادن بر روی یک سنگ(سندان) و با کوبیدن سنگ دیگری بر روی آن‏ (چکش) می‌شکسته‏‌اند.

فردریک جولین، متخصص فرهنگ شامپانزه‏‌ها، نشان داده است که کارگاه‏‌های واقعی برای‏ شکستن گردو و در بین شامپانزه‏‌ها وجود داشته است که بعضی از آن‏ها قدمتی حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال داشته‏‌اند!

در حقیقت برای خرد کردن یک گردو با سنگ، آن‏ها از یک فن استفاده کرده‏‌اند: ضربه زدن شدید که باعث له شدن گردو شود و یا کوبیدن بر روی یک زمین سخت و فشار وارد کردن به‏ آن‏….

پایان قسمت اول…ادامه دارد…

توضیح آگاهی: منظور مترجم از استرال اپیتک‏‌ها، جنوبی کپی آسیایی Australopithecine است در حال حاضر بیشتر با نام ترجمه استرالوپیتکوس شناخته می‌شوند.